Historia shqiptare

Kriza Lindore

Kriza Lindore e viteve 1875-1878

Kriza Lindore filloi me Kryengritjen e Hercegovinës,më 1875 e cila u përhap edhe në Bosnjë.
Kryengritja synonte përmbysjen e sundimit osman.Forcat Kryengritëse në sajë të ndihmës që morën nga Serbia,Mali i Zi dhe Rusia si në vullnetarë ashtu edhe në armatime,arritën të çlironin pjesën më të madhe të Bosnjës e Hercegovinës.
Në Pranëverë të vitit 1876 edhe në Bullgari shpërtheu një kryengritje por forcat osmane e shuman atë shumë shpejtë.
Në këto kushte Serbia dhe Austro-Hungaria si dy shtete që kishin interesim të madhë për Ballkanin,zhvilluan bisedime në Janar të vitit 1877 nënshkruan një marëveshje të fshehtë.Sipas asaj marëveshje Austro-Hungaria do të qëndronte asnjanëse në luftën ndërmjet Rusisë dhe Perandorisë Osmane dhe për këtë do të shpërblehej me marrjen e Bosnjës e Hercegovinës,kurse Rusisë doi njihej e drejta e shtrirjes në viset lindore të Ballkanit,në drejtim të Bullgarisë.
Në vitin 1877 Rusia filloi luftën kundër Perandorisë Osmane.
Sukseset e ushtrisë krijuan kushte të favorshme që kryengritësit në Bosnjë e Hercegoinë të konsolidonin forcat e tyre.Situatën e shfrytëzuan edhe Serbia e Mali i Zi,të cilat pushtuan mjaft terruitore kryesisht të banuara me Shqiptarë-Sanxhakun e Nishit,Hotin,Grudën,Tivarin dhe Ulqinin.
Ushtritë ruse arritën në brigjet e detit Marmara,duke kërcënuar Stambollin.Përparimi i mëtejmë i tyre u ndal ngase Anglia dhe Austro-Hungaria u kërcënuan se do të viheshin në anën e Perandorisë Osmane.Rusët pushtuan Shën Stefanin,në afërsi të Stambollit.
Trakati i Shën Stefannit(3 Mars 1878)
Pas luftërave ruso-osmane të viteve 1877-1878,në Shën Stefan afër Stambolli,me 3 Mars 1878 u nënshkrua Trakati i Paqes midis Rusisë(Trakati i Shën Stefanit)dhe Perandorisë Osmane.
Me këtë marëveshje Malit të Zi do të i njihej Pavarësie dhe ai do të zgjërohej duke e marrë Podgoricën,Plavën,Gucinë,Ulqinin,Tivarin etj.
Serbia do të zgjërohej në jug deri në Vrajë e Mitrovicë,si dhe do t'i njihej Pavarësia.
Krijohej Bullgaria e Madhe autonome,e cila do të shtrihej në veri nga Danubi deri në Edrene në jug,ndërsa në Lindje nga Deti i Zi deri në Drinin e Zi në Pernëndim.Rumanisë do ti njihej Pavarësia,Bosnja e Hercegovina i jepej Austro-Hungarisë.
Me këtë Trakat Rusia dhe Austro-Hungaria u fuqizuan mirë në Ballkan dhe e detyruan Perandorinë Osmane të hiqej nga Ballkani 80%(20% e Perandorisë Osmane akoma mbetej duke i sunduar Tokat Shqiptare).

Lidhja e Prizrenit

Shpërthimi i kryengrijtjeve çlirimtare antiosmane në Hercegovinë e në Bosnjë,më 1875 shënoi fillimin e Krizës Lindore.Serbia dhe Mali i Zi të nxitur edhe nga Rusia i shpallën luftë Perandorisë Osmane.
Në fillim të Krizës Lindore Shqiptarët qëndruan në pritje,duke ndjekur me vëmendje zhvillimin e ngjarjeve ,sepse do të hynin në luftë,përkrahë popujve ballkanik kundër Perandorisë Osmane,ekzistonte rreziku se edhe vet ata do ta ndihmonin realizimin e synimeve pushtuese greke dhe serbe.Nëse hynin në krah të Osmanëve atëhere ata do ta ndihmonin pushtuesin e tyre shekullor dhe do të vihej në pikëpyetje qënia shqiptare.
Në maj të vitit 1877 u formua një komitet Shqiptar me qendër në Janinë,dhe në verë të po atij viti një komitet me qendër në Shkodër.Në dhjetor të 1877,në Stamboll u formua një komitet tjetër me emrin"Komiteti Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare"ose shkurtimisht"Komiteti i Stambollit",me kryetar Abdyl Frashërin dheme anëtarët:Pashko Vasën,Ymer Prizrenin,Sami Frashërin,Zija Prishtinën etj.
Patriotët Shqiptarë hynë në bisedime edhe me përfaqësuesit e Greqisë për të krijuar një aleancë shqiptaro-greke,për luftë të përbashkët kundër Perandorisë Osmane.Takimet u zhvilluan disa herë por nuk patën sukses sepse dihet se Greqia në atë kohë dëshironte të coptonte trojet Shqiptare.
Luftimet serbo-osmane që u zhvilluan në Sanxhakun e Nishit e që i takonte Vilajetit të Kosovës u përshkruan me terror gjenocid të ushtrisë serbe ndaj popullsisë shqiptare.Gjatë dhjetorit të vitit 1877 dhe janarit të vitit 1878 ushtria serbe detyroi të shprënguleshin 640 vendbanime shqiptare me mbi 160.000 banorë.Shqiptarët e Nishit,të Prokuplës,të Leskovcit,të Vrajës,të Kurshumlisë dhe të vendbanimeve të tjera shqiptare u detyruan të streohen në thellësi të Vilajetit të Kosovës,që edhe sot njihen si muhaxhirë(refugjatë).
Kur filloi punimet Kongresi i Berlinit me 13.06.1878 -13.07.1878 Shqiptarët e dinin mirë se do të kërcnoheshin nga pushtues të huaj dhe për këtë gjë e mblodhën një Kuvend të përgjithshëm mbarë Shqiptarë i cili i filloi punimet me 10.06.1878 me qendër në Prizren.
Kuvendi zgjodhi krytarë:Iliaz pashë Dibrën.
Dhe në Kuvend morën pjesë figurat e shquara si:Abdyl Frashëri,Ali bej Gucia,Hasan pashë Tetova,Ymer Prizreni,Ahmet Koronica,Zija bej Prishtina,Jashar bej Shkupi,Shaban bej Peja,Sylejman Vokshi,Shaip Spahiu,Ali Ibra etj.

Kuvendi gjithashtu vendosi të formonte Këshillin e Përgjithshëm(me funksione legjislative)me qendër në Prizren dhe Komiteti Qendror(me funskione ekzekutive),në kuadër të të cilit u formuan tri Komisione:
Komisioni i Punëve të Jashtme me Abdyl Frashërin në krye,Komisioni i punëve të mbrendshme i drejtuar nga Haxhi Shabani dhe Komisioni i Financave nga Sylejman Vokshi.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit organizoi forcat e armatosura vullnetare për të mbrojtur tokat shqiptare që do të rrezikoheshin dhe shpalli besë të përgjithshme për të ndërprerë gjakmarjet ndërmjet shqiptarëve.
Kongresi i Berlinit filloi punimet me 13 qershor 1878.Në të morën pjesë fuqitë më të mëdha:Gjermania,Anglia,Franca,Austro-Hungaria,Italia.
Pas një muaji pune me 13 korrik 1878 ky kongres i kreu punimet dhe doli me një Trakat të ri i cili quhet"Trakati i Berlinit"
Krahinat Shqiptare që Trakati i Shën-Stefanit i jepte Bullgarisë sërish do të mbeteshin nën sundimin e Perandorisë Osmane.
Serbia nuk do të zgjerohej në drejtim të Mitrovicës dhe Prishtinës por do të merrte Pirotin,Vrajën dhe Nishin,që në Shën-Stefan i ishin dhënë Bullgarisë.
Malit të Zi do ti ipeshin krahinat e:Tivarit,Podgoricës,Plavës,Gucisë,Rugovës dhe Kolashinit.
Kongresi rekomandonte si vijë kufiri lumin Kalamas,me ç'rast krahina e Qamrisë do të ankesohej nga Greqia.

Formimi i Qeverisë së përkohshme

Pas dorëzimit të Ulqinit Malit të Zi(26.11.1880)Porta filloi të përgatitej për ta shtypur Lidhjen e Prizrenit.Për sulltanin Shqiptarët që kërkonin autonomi ishin "armiqët më të rezikshëm"të Perandorisë Osmane.Ndërsa për Shqiptarët dorëzimi i Ulqinit me ndërhyrjen ushtarake të Perandorisë Osmane shënonte acarimin në kulm të marëdhënieve me Osmanët.
Në këtë situatë të rëndë antarët e Lidhjes së Prizrenit e shpallën Qeverinë e Përgjithshme me kryetarë:Ymer Prizrenin.
Nënkryetarë:Shaip Spahiu
Antarët:Abdyl Frashëri,Sylejman Vokshi,Ali pashë Gucia,Mic Sokoli etj.
Menjëherë pas formimit të Qeverisë së Përgjithshme Lidhja e Prizrenit me forcat e saja ushtarake filloi të shtrinte autoritetin mbi qytetet dhe krahinat që po çlrioheshin.
Forcat e Qeverisë së Prizrenit të komanduara nga Sylejman Vokshi dhe të mbështetura nga populli arritën të çlirojnë të gjitha qytetet dhe viset e Kosovës si dhe Shkupin,Tetovën,Gostivarin,Dibrën etj.
U morrën masa që autoriteti i Lidhjes së Prizrenit të shtrihej edhe në krahinat e tjera.
Mirëpo Porta e Lartë në Mars të vitit 1881 caktoi vijën kufitare me Greqinë dhe ja dha Greqisë qytetin e Artës.
Pas kësaj marëveshje ajo iu kundërvye edhe Lidhjes së Prizrenit me që rast e përcaktoi Dervish Pashën që së bashku me ushtrinë e tij prej 20.000 ushtarësh të e shprëndaj Lidhjen e Prizrenit.
Me 20 Prill 1881 Beteja e parë u zhvillua në Slivovë me që rast ra heroikisht Mic Sokoli.
Beteja e dyt u zhvillua në Shtime ku pas një qëndrese shumë të fortë forcat Shqiptare të komanduara nga Sylejman Vokshi u detyruan të tërhiqeshin.
Pasi zhvilloi edhe luftimet e tjera në grykën e Caralevës,në fshatin Dule dhe në Suharekë,ushtria osmane marshoi drejt Prizrenit.
Ushtria Osmane hyri në Prizren me 23 Prill 1881.
Qëndresa Shqiptare vazhdoi edhe për disa muaj në Malësi të Gjakovës,të Lumës,të Dibrës.
Forcat Osmane e shprëndanë Lidhjen e Prizrenit dhe Qeverinë e Përkohshme Shqiptare.

Kongresi i Berlinit

Kongresi i Berlinit(13.06-13.07 1878)
Trakati i Shën Stefanit shkaktoi shqetësim te Fuqitë e Mëdha,sidomos te Britania e Madhe.
Prandaj Fuqitë e Mëdha arritën të thirrin një Kongres i cili do të e bëj rishikimin e Trakatit të Shën Stefanit.
Në këto kushte u mblodh Kongresi i Berlinit,i cili i zhvilloi punimet prej 13.06 - 13.07.1878 nën drejtimin e kancelarit gjerman Oto von Bizmark.Rezultat i këtij Kongresi është nënshkrimi i Trakatit të Berlinit më 13 Korrik 1878 nga Rusia,Franca,Austro-Hungaria,Britania e Madhe,Gjermania,Italia dhe Perandoria Osmane.
Fuqitë e Mëdha në Kongresin e Berlinit vendosën që Serbisë të i njihej pavarësia dhe zgjerimi në Sanxhakun e Nishit.Mali i Zi gjithashtu fitoi pavarësinë dhe i jepeshin Nikshiqi,Podgorica,Tivari,Pleva dhe Gucia.
Kongresi vendosi që Bullgaria të ndahej në dy pjesë autonome atë të Bullgarisë dhe atë të Rumelisë Lindore.
Rumanisë iu njoh pavarësia dhe territori i Dobruxhës,kurse Rusisë Besarabia dhe Armenia..
Bosnja dhe Hercegovina mbeti pjesë e pandarë e Perandorisë Osmane por Austro-Hungaria,fitoi të drejtën e pushtimit ushtarak dhe të administrimit civil të saj.
Bilanci i të dy trakateve të Fuqive të Mëdha ishe ashpërsim i kontratditave ndërmjet vendeve të popujve të Ballkanit.U krijuan kushte për konflikte të reja,si lindja e çështjes shqiptare,bullgare,maqedonase,boshnjake pasojat e të cilave janë përcjellë deri në ditët tona

DY NËNTOR 1989, MOMENTI KULMOR I QËNDRESËS HEROIKE TË DY FANARËVE TË PASHUAR QË NDRIÇUAN RRUGËN E LUFTËS SË ARMATOSUR ÇLIRIMTARE

Dy nëntor 1989. U bënë 15 vjet. Dy revolucionarë që tërë qenien ia kishin kushtuar lirisë së popullit të vet, ishin vendosur në Lagjen Kodra e Diellit. Po rrethohej vendqëndrimi i tyre nga forcat policore të sigurimit pushtues jugosllav. Kodra e Diellit po mbante në gjirin e vet, në bazën e njohur të familjes së Rrahman Fazliut, dy militantë të shquar. Për shkak të aktivitetit kundër pushtuesit dhe rolit aktiv udhëheqës që luanin ATA kishin rënë në sy të organeve të ndjekjes. Ishin dy ilegalët që një ditë më herët, pra, më 1 nëntor, do të jenë në ballë të demonstratës së madhe popullore kundër pushtimit, pikërisht në shëtitoren kryesore të qytetit të Prishtinës, e cila u shënua me gjakun e djaloshit Bedri Sokoli që skuqi asfaltin. Ziente kudo urrejtja për armiqtë dhe lakenjtë e tyre. Turmat e popullit liridashës ishin në këmbë. Ato po i drejtonin dhe orientonin Afrimi e Fahriu, Fadil Vata e revolucionarë të tjerë. Jeta ilegale e militantëve që gjendeshin kudo ishte bërë edhe më e vështirë. Tashmë organeve të sigurimit po u rrëshqiste dheu nën këmbë dhe nuk ishin të sigurta askund. Thirrjet, traktet dhe komunikatat, aktiviteti i dendur e i organizuar kundër kësaj gjendjeje kishin ngritur dhe mobilizuar forcat popullore që donin liri për tokën, kombin. UDB-a ishte vënë në kërkim për ta goditur udhëheqjen e këtyre aktiviteteve atdhetare. Xhelatët kërkonin prijësit e kësaj veprimtarie të dendur revolucionare, sepse kishin qëllimin ta godisnin atë dhe gradualisht ta mbytnin këtë revoltë të fuqishme popullore.
Uturima e mjeteve të blinduara dhe e makinerisë së luftës bashkë me aradhen e bashkuar të milicisë speciale të shoqëruara edhe me helikopterë kishin mësyrë dhe e kishin vënë rrethimin për t’i kapur ilegalët Fahri Fazliu dhe Afrim Zhitia. Forcat armike dhe kuilslinge i donin të gjallë ATA. A do të dorëzoheshin përballë kësaj force të madhe këta dy djelmosha? Po të mos ishin të bindur dhe të përcaktuar vendosmërisht se jeta e tyre është jetë që i kushtohet rrugës së luftës së armatosur për liri kombëtare, edhe do të dorëzoheshin. Po a patën rast të dorëzohen tek organet e ndjekjes dhe të shpëtonin nga vdekja? Kjo edhe mund të ndodhte, por nuk e bënë këtë. Këtë po kërkonin edhe rrethuesit e tyre, që e kishin burgosur lirinë tonë. Trimat e morën vendimin për të qëndruar dhe luftuar me armët që kishin dhe të mos dorëzoheshin dot të gjallë në duart e kriminelëve. Bodrumi i Bllokut III do të jetë llogori i qëndresës heroike deri në frymën e fundit të jetës së tyre. Ai do të shndërrohet në barrikadën e pathyeshme prej nga do të krisnin armët e dy revolucionarëve që po luftonin burrërisht për ta çarë rrethimin, për ta luftuar errësirën dhe për ta pushtuar diellin. Ishin të kota thirrjet për t’u dorëzuar. Ishin lidhur me besa-besë Fahriu dhe Afrimi dhe ia kishin vënë gjoksin furtunës. Qëndresa e tyre jepte porosinë që kumbonte fuqishëm dhe tregonte qartë, se akti i trimërisë është vepra që ngre peshë zemrat e liridashësve deri në heroizëm të pashoq. E si mund të dorëzoheshin trimat, kur i priste beteja për ta mundur vdekjen? Për t’ua vënë kazmën të huajve dhe për t’u ballafaquar burrërisht me armë në dorë kundër armiqve të lirisë, për të shpëtuar shokët dhe veprimtarinë e fshehtë të organizatës që e udhëhiqnin, e cila ishte bërë helm vdekjeprurës për pushtuesin. Kishin vendosur pa ngurrim të luftonin për dinjitet, atdhe, liri. Heroizmi i luftëtarëve të lirisë të barrikaduar në bodrum proklamonte fillimin e një epoke të re, ku do të fuqizoheshin përpjekjet për organizimin cilësor të luftës sonë për çlirim, ku do të niste seriozisht organizimi i popullit në luftë të armatosur. Dy nëntori është treguesi më i mirë dhe amaneti që lanë Fahriu dhe Afrimi për të gjallët, për forcat ilegale, të cilat vepronin kundër pushtuesit. Akti i rënies së tyre tregoi edhe njëherë se sa të vendosur kishin qenë ATA në luftën për realizimin e idelave të lirisë, se RSFJ-ja dhe organet e saj po i mbanin në burg popujt, me lak në fyt popullin shqiptar dhe se ajo po përballej me procesin e shpërbërjes. Popullit tonë po i krijoheshin rrethana për t’u çliruar nga prangat e robërisë së gjatë. Më 2 nëntor 1989, Afrimi dhe Fahriu po i jepnin një grusht të rëndë këtij procesi dhe po i jepnin drejtim rrugës që duhej të ecej për ta fituar lirinë. Qëndresa dhe krisma e armëve të tyre dëshmuan më së miri se cila vijë politike është garanci për fitoren e lirisë, se lufta e armatosur ishte mjet i vetëm që do të ngadhënjente mbi pushtuesit, se rruga e luftës është rrugë e lirisë, se paqes së deriatëhershme po i vinte fundi, se organizimi i popullit në kryengritje të armatosur çlirimtare është detyrë mbi detyrat.
Krisma e pushkëve të lirisë më 2 nëntor do të ngrejë në këmbë mijëra njerëz dhe do ta hapë shtegun për të ecur në një drejtim të pakthyeshëm. Afrim Zhitia dhe Fahri Fazliu ranë si bien trimat në fushën e nderit, për ta hedhur shokët e tyre hapin edhe më të sigurt, drejt vazhdimit të luftës, siç porositën ATA.
Epoka e ruajtjes së shtetit që mbante nën sundim tokat tona, në atë nëntor po perëndonte. Fahriu dhe Afrimi e vulosën me gjak domosdoshmërinë e fillimit të një epoke të re, që për shqiptarët, shokët e ilegales udhëzonte ecje në rrugën e luftës, e jo ngarendje në rrugën e kotësisë, largimit nga atdheu, devijimit, nënshtrimit dhe pritjes deri në absurd.
Më 2 nëntor 1989, LPRK -ja humbi dy udhëheqësit më të shquar të saj, politika e luftës së armatosur çlirimtare humbi dy nga udhërrëfyesit që shndërisnin si yje të pashuar - flakadanë të lirisë, populli humbi dy nga bijtë më të devotshëm dhe më besnikë të tij. Rënia heroike e Afrim Zhitisë dhe e Fahri Fazliut dëmtoi palcën kurrizore të veprimtarisë revolucionare.
Vdekja e mëvonshme e revolucionarit Fadil Vata, shok i pandashëm i Afrimit e i Fahriut, i idealeve të larta të lirisë e goditi rëndë forcën kryesore ilegale të kohës, mbase edhe e çorientoi atë. Pas humbjes së këtyre tre heronjve, Lëvizja revolucionare ilegale nuk arriti ta bëjë kalimin cilësor të përpjekjeve nga rruga paqësore e rezistencës në përpjekjet e domosdoshme për përgatitjen dhe organizimin e luftës. Rëniet e tyre ishin goditje e rëndë për ilegalen, e cila deri atëherë ishte bartëse kryesore dhe e vetme e luftës për çlirim kombëtar. Mungesën e një udhëheqjeje revolucionare e shfrytëzoi ngjitja në skenë e politikës së ruajtjes së paqes me çdo kusht, e cila shumë shpejt u bë politikë dominuese në popull, duke u mbështetur edhe nga një pjesë e madhe e veprimtarëve deri atëherë ilegalë. Shpirti luftarak dhe përpjekjet për organizim të suksesshëm të ilegales po ballafaqoheshin me vështirësi të mëdha dhe serioze. Shumë nga veprimtarët e deriatëhershëm u rreshtuan në mbështetje dhe pjesëmarrje të drejtpërdrejtë në fuqizimin e lëvizjes pacifiste. Më 2 nëntor 1989, dy pishtarë të lirisë ndriçuan qiellin e errët për ta fituar ngrohtësinë e rrezeve të diellit populli ynë. Në këtë nëntor të vitit 2004, ende retë e zeza errësojnë qiellin tonë dhe të huajt vazhdojnë ende të na marrin diellin. Epoka e rënieve heroike ende nuk ka kaluar për popullin shqiptar. Epoka e lirisë ende nuk ka ardhur. Nëntori është muaji i ngjarjeve që shënojnë kthesa të mëdha historike për kombin tonë, lirinë e tij. Muaji i dhimbjes dhe krenarisë kombëtare, muaji i datave të rëndësishme për të gjithë shqiptarët, muaji i flamurit, muaji i porosisë së madhe për të vazhduar shtegtimin drejt realizimit të Nëntorit të Tretë.
Afrimi e Fahriu vazhduan rrugën e Qemal Stafës, Kadri Zekës e vëllezërve Gërvalla, Rexhep Malës e Nuhi Berishës, Ali Ajetit, Bedri Sokolit, atyre që e përjetësuan veprën e tyre në kujtesën e popullit dhe në faqet e lavdishme të historisë së popullit shqiptar.
Dy nëntor 1989. Afrimi e Fahriu, pas betejës 8-orëshe u pavdekësuan në histori dhe dëshmuan se trimat kanë vetëm një vdekje-vdekjen për atdhe. Kjo nuk është vdekje, por është jetë, sepse lufta për atdhe nuk njeh vdekje, por vetëm lindje e datëlindje. Afrimi dhe Fahriu e mposhtën vdekjen, ditën e enjte, pikërisht 15 vjet më parë. Populli do t’i kujtojë gjithmonë me respekt ATA dhe do t’i ketë fanar ndriçues në rrugën e lirisë. Bashkimi rreth idelave të tyre është rruga jonë. Le të jetë guximi dhe sakrifica e tyre, gjaku i dy luftëtarëve të paepur të lirisë, gurrë e pashtershme frymëzimi, qëndresë, moral i lartë luftarak dhe heroizëm për brezat e sotëm dhe të ardhshëm. Tiparet e luftëtarëve si Afrimi dhe Fahriu janë shtylla të forta të edukimit revolucionar të brezit që ka marrë misionin për ta çliruar dhe bashkuar kombin shqiptar në një shtet.

Qoftë i përjetshëm kujtimi për Afrim Zhitinë dhe Fahri Fazliun!
Lavdi!

KUMTESË E LEXUAR NË AKADEMINË PËRKUJTIMORE ME RASTIN 6-VJETORIT TË RËNIES SË DËSHMORËVE TË KOMBIT, XHELAL HAJDA-TONI, SELAJDIN MULLABAZI-MICI, BEKTESH HALITI, HAMDI HAJRIZI DHE NEZIR IMERI

Dr. Sc. Ibrahim Gashi, Ass. Prof.

Është nder i veçantë për mua dhe institucionin tim që të paraqes një biografi të përmbledhur të jetës dhe të veprave të dy viganëve të Anadrinit dhe të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës Xhelal Hajdës dhe Selajdin Mullabazit, të mëdhenjeve Toni dhe Mici.

Kosova, ky vend që njohu thyerjen e madhe të shpatave ndërmjet qytetërimit perëndimor dhe pansllavizmit e ortodoksizmit të Lindjes në fundshekullin XX po hynte në finalen e sakrificës së madhe.

Pranvera e 98-s periudha që i riktheu këtij nënqielli shkëlqimin skenderbegian kishte nisur lavdishëm në Prekazin legjendar të Adem Jasharit, për të përhapur shkendijat e Luftës Çlirimtare në Dukagjin, në Llap, në Gallak, në Nerodime e në Anadrin.

Kushtrimit të lirisë iu përgjigjën njëzëri të gjithë ata patriotë, mbi shpatullat e të cilëve kishte rënduar më së tepërmi pesha e robërisë. Pra iu përgjigjën më të persekutuarit, më të devotshmit, më të pathyeshmit, dhe më vizionarët. Historiani anglez Noel Malkolm, duke përfolur njërën nga deklaratat e zëdhënësit të UÇK-së në Zvicër, të verës së vitit 1997, do të nënvizojë: ”Kjo është një lëvizje, të cilën e përkrah populli, sepse në radhët e saj janë bijtë më të mirë të tij”. ( Noel Malkolm, Kosova- një histori e shkurtër, f.370).

Sakrificat e tyre më sublime deri në vetëflijim që në ditët e para të luftës ishin mesazhe të qarta obliguese për secilin që e quante veten shqiptar të mbështeste dhe t’i bashkohej luftës së shenjtë çlirimtare. Historiani amerikan Lester Bruno, profesor emeritus në Brodlay University, lidhur me këtë do të shkruajë: ”Forcat militare dhe paramilitare serbe të pajisura me helikopterë, tanke dhe topa të kalibrave të ndryshëm kishin fokusuar sulmin e tyre në shtëpinë e Adem Jasharit, komandantit të UÇK-së. Mbi familjen Jashari ishte qëlluar duke përfshirë edhe gratë dhe fëmijët e saj. Ky sulm brutal kishte ngritur në këmbë shqiptarët e të gjithë Kosovës, madje edhe pjesët kufitare të Shqipërisë, duke çuar kështu në krijimin e ushtrisë së tyre çlirimtare.” ( L. Bruno, Kosovo Intervention and US policy, f. 59).

Janë këto vetëm disa nga referencat e shumta të shkencës dhe të diplomacisë perëndimore ku katerçipërisht njihet dhe legjitimohet Lufta Çlirimtare e Kosovës.

Është i vetëkuptueshëm fakti se ngritja e një ushtrie që do t’i vihej përballë një force të konsiderueshme ushtarake të armikut, ndër më të mëdhatë e rajonit, kërkonte guximin dhe mendjen më të ndritur të kombit. Kësaj detyre imediate atdhetare i dolën zot ushtarët e orëve të para Adem dhe Hamëz Jashari, Zahir Pajaziti, Luan e Shkëlzen Haradinaj, Fehmi e Xhevë Lladrovci, Adrian e Përparim Krasniqi, Gursel e Bajram Sylejmani, Iljaz Kodra e Mujë Krasniqi, Abedin Rexha e Hyzri Talla dhe dhjetëra e dhjetëra shokë të tyre të idealit, të cilët me gjakun e tyre po ia rikthenin dinjitetin e nëpërkëmbur Kosovës dhe popullit të saj. Kësaj plejade të heronjve të kombit i takuan për së gjalli dhe iu bashkuan edhe në përjetësi dy luanët e Rahovecit të martirizuar Xhelal Hajda - Toni dhe Selajdin Mullabazi-Mici.

Të inspiruar nga simboli i sakrificës dhe i përkushtimit atdhetar profesor Ukshin Hoti, Toni e Mici që në rininë e hershme ishin brumosur me idetë e atdhedashurisë dhe urtisë kombëtare. Ishin këto vite kur Kosovën e kishte pllakosur dhuna dhe represioni i rëndë serb. Përdhosja e dinjitetit të shqiptarit ishte bërë përditshmëri. Rrjedhimisht kjo gjendje reflektoi drejtpërdrejt në krijimin e personalitetit të tyre. Toni dhe Mici dhe shumë moshatarë të tyre anekënd Kosovës e kishin kuptuar qartë faktin se asgjë nuk do të ndryshohej vetvetiu. Të pakënaqur me zhvillimet në Kosovë në fillim të viteve 90 dhe të pafuqishëm që pa një mbështetje më të gjerë të popullit t’i ndryshojnë ato, shumë nga këta pishtarë të lirisë me zemër të thyer do të mërgojnë në anë të ndryshme të Evropës.

Një fat të tillë e pati edhe Xhelal Hajda, fëmija i gjashtë, më i vogli i Bajramit dhe nënë Gjylës. Familja Hajda shquhej për burrëri dhe trimëri të rrallë.

Duke u vendosur në Kroaci, Xhelali bie në kontakt më Fehmi e Xhevë Lladrofcin, me Naim Malokun, me Bekim Berishën e me Agim Çekun, me të cilët e lidhi ideali për çlirimin kombëtar. Gjatë luftërave në Kroaci dhe në Bosnjë Xhelalin e mbante shpresa se një ditë të gjithë së bashku do të jenë nëpër malet dhe fushat e Kosovës për çlirimin e të cilave u derdh shumë gjak. Kjo ishte ideja shtytëse, motoja jetësore dhe ideali i tij i vetëm që i printe kudo, madje edhe në luftimet më të vështira në frontet e përmendura. Në Kroaci ishte njohur më Ton Markun, i cili e pagëzoi me emrin e tij. Me këtë emër Ai do të futet në Kosovë. Fillimin e karrierës së tij prej luftëtari të lirisë do ta fillojë në Zonën Operative të Dukagjinit, ku do të lidhet më vëllezërit Haradinaj, ndërsa pas tërë aktivitetit ushtarak që tregoi, del në Drenocin e Rahovecit, bashkohet më Selajdin Mullabazin-Micin vetëm e vetëm që të jetë pranë Rahovecit, ta themelojë Shtabin Operativ Lokal, qëllim të cilin edhe e arrin.

Selajdin Mullabazi-Mici, duke ndjekur gjurmët e gjyshit të tij Halil Hamzës, të njohur për qëndresën antiosmane e antiserbe, shumë shpejt iu bashkua luftëtarëve të lirisë në Drenicë, ku edhe e nisi karrierën e tij prej luftëtari. Edhe Micit i rrahte zemra fort që pas eksperiencës së fituar në Drenicë të kthehej në vendlindje për të shtuar pushkët e lirisë edhe në këtë anë.

Bashkimi me Tonin ishte moment i rëndësishëm në jetën e tij. Toni dhe Mici shumë shpejt u bënë emrat më të autoritetshëm të luftës në Anadrin dhe më gjerë. Si duket, bashkimi i tyre nuk kishte qenë koincident. Te njëri-tjetri ata gjenin unifikimin më harmonik të karaktereve që shprehej përmes dashurisë së madhe për njëri-tjetrin dhe për të gjithë bashkëluftëtarët e tyre, admirimin e madh për kombin e tyre të përvuajtur por stoik e krenar. Kishin pasur fatin të japin kontributin e tyre modest për rikthimin e nderit kombëtar dhe të devotshmërisë që të shkojnë deri në fund në rrugën e filluar, duke përfshirë këtu gatishmërinë për sakrificën më sublime.

Prej 26 prillit 1998 Toni dhe Mici vepruan së bashku për krijimin e shtabit operativ lokal “Arti” në Rahovec. Së bashku me shokët tyre të idealit dhe të armës dhe me mbështetjen e Shtabit të Përgjithshëm arritën këtë synim dhe themeluan pikën operative te “Kërshi i Keq”, në “Lugun e Shqipeve”, jo shumë larg Rrasave të Rahovecit, bri aksit rrugor Rahovec-Malishevë. Në mbështetje të “Artit” qëndronin formacionet “Çeliku”, “Pëllumbi”, “Lumi” dhe ”Vlora”, pra luftëtarët e Drenicës, të Llapushës, të Malishevës dhe të Anadrinit.

Në veprimtarinë e Tonit dhe të Micit spikat një art i lartë luftarak dhe udhëheqja brilante e aksioneve dhe betejave nga më të vështirat. Sigurisht se pa aksionet e tyre nuk do të mund të shkruhej e plotë historia e luftërave të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, të Zonës Operative të Dukagjinit dhe në Zonën Operative të Pashtrikut, sidomos Lufta e Rahovecit, Beteja te Lugu i Shqipeve, aksionet tek Ura e Brodit, në Grykën e Bërnjakës, te Tehet e Mullabazve, në aksin rrugor Piranë-Xerxë, në Fortesë, në Rrasë të Zogut, në Bokat e Shishmanit, në kanalin e Ratishit, në Lugun e Vranocit, në Kryqin e Ratkocit, në Bardaniq, në betejat përreth Shqiponjës dhe në shumë beteja dhe aksione ku Tonit dhe Micit u kishte rënë të bashkëluftojnë me Adrian Krasniqin, me Fadil Nimanajn, me Agim Zenelin, me Ilaz Kodrën, me Rasim Kiqinën e me Besim Malajn.

Pas luftimeve të ashpra të shtatorit Toni e konsideronte me rëndësi të veçantë strategjike rivënien nën kontroll të aksit rrugor Rahovec - Therandë rrëzë maleve të Shkozës. Në funksion të kësaj ai vendoset në Reti, prej nga mund të ushtronte vëzhgim në fshatrat Apterushë, Brestofc, Zoqisht e Hoqë të Madhe, ku kishte forca të mëdha policore e paramilitare të stacionuara dhe lëvizëse, të cilat synonin nga Hoqa e Madhe ta merrnin Brestofcin, Hoqën e Vogël, Retinë dhe aksin që lidh rrugën Prizren-Gjakovë. Luftimet heroike të Tonit e Micit me shokë, në betejat e Izbishtit të 16,17 dhe 18 tetorit 1998 realizuan disa objektiva të rëndësishme të luftës. Në radhë të parë armikut iu dëshmua prezenca e forcave çlirimtare në një qark shumë afër Rahovecit dhe Hoqës së Madhe, pastaj këto beteja arritën të pengojnë shtrirjen e paramilitarëve në hapësirën e fshatrave ndërmjet aksit magjistral Prizren- Gjakovë dhe atij Rahovec-Therandë, duke ruajtur kështu korridorin shumë të rëndësishëm Kushnin-Drenoc-Zatriq-Gurbardh-Drenoc-Drenicë. Pas thyerjes në Izbisht, forcat serbe pretendojnë marrjen e Apterushës, dy herë radhazi, por ndeshen në rezistencën e luftëtarëve të lirisë më 3 e 4 nëntor dhe veçmas më 5 nëntor, kur arritën deri te Gurra e Apterushës, me ç’rast dëbohen turpshëm dhe me humbje të mëdha.

Po të rikthehemi në realitetin e atyre ditëve që mbretëronte në rrethinat e Rahovecit dhe në pjesën më të madhe të Kosovës, nuk është vështirë ta kuptojmë barrën e madhe që kishte rënë mbi luftëtarët e lirisë dhe veçmas mbi udhëheqësit e tyre. Vështirësitë dhe shantazhet që krijonte armiku për ta dekurajuar popullin e Kosovës dhe ushtrinë e tij nga përpjekjet çlirimtare ishin të shumta. UÇK-ja në këtë sfidë të madhe me sukses arriti ta ruajë e ta forcojë strukturën dhe efektivet e saj, mbase duke testuar kështu veten për luftime të stazave të gjata. E tërë kjo u arrit me përpekje mbinjerëzore dhe me sakrifica e flijime të mëdha. Kishin rënë këto ditë në altarin e lirisë bijtë më të mirë të kombit, Bedri Shala, Ymer Alushani (Vogëlushi), Ismet Jashari (Kumanova), Hamdi Berisha e Sadik Shala dhe shumë dëshmorë të tjerë, por çmimi i lirisë akoma nuk ishte arritur. Të vetëdijshëm për këtë, Toni dhe Mici, si dhe qindra bashkëluftëtarë të tyre e vazhduan luftën me vetëmohim të pashembullt.

Pikërisht në ditën e sotme të vitit 1998, në orët e hershme të mëngjesit, te kryqi i Apterushës, në luftime ballë për ballë me forcat paramilitare bien heroikisht Xhelal Hajda-Toni dhe Selajdin Mullabazi-Mici, Hamdi Hajrizi, Bektesh Haliti dhe Nezir Ymeri. Toni dhe Mici, këto dy figura emblematike të Luftës Çlirimtare ranë derisa po shoqëronin grupin e luftëtarëve të Zonës Operative të Shalës në misionin e shenjtë të tyre të furnizimit me armë nga Shqipëria. Betimin e dhënë të ushtarit Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës se: “ Luftëtarët njëri-tjetrin duhet mbrojtur deri në vdekje”, Toni e Mici e respektuan dënjësisht.

Në fund do të kisha dashur që nga këndvështrimi i një historiani të paraqes një opinion shkencor se si historia duhet dhe do ta trajtojë luftën e fundit çlirimtare.
Sadoqë metodologjia historiografike kërkon respektimin e distancës kohore, megjithëkëtë për aspekte të veçanta të luftës së UÇK-së, të cilat plotësisht dihen, mund të flitet e shkruhet pa ngurrim që tani.
Së pari, Dalja në skenë e UÇK-së erdhi në momentin vendimtar, kur ende nuk ishin humbur të gjitha shanset për të ngritur çështjen e Kosovës përpara Fuqive të Mëdha për zgjidhje;
Së dyti, Lufta që nisi UÇK-ja hodhi në ujë planet që kishte bërë Beogradi për anashkalimin e problemit të Kosovës, duke e quajtur çështje të mbrendshme të saj, që do ta zgjidhte me anë të negociatave me grupet etnike që jetonin atje;
Së treti, Sulmet e para të suksesshme të UÇK-së e detyruan Serbinë të angazhojë tërë arsenalin dhe potencialin e saj ushtarak, policor e paramilitar, me çka do të tërhiqet vëmendja e faktorit ndërkombëtar se në Kosovë kishte filluar lufta e armatosur e popullit shqiptar kundër okupimit serb dhe se nuk ishte fjala, siç thuhej në mediat serbe, për “grupe terroriste”, por për një ushtri të organizuar që po luftonte për çlirimin e Kosovës.
Së katërti, UÇK-ja me luftën e saj kishte arritur me sukses të sfidonte makinerinë vrastare serbe, në një anë dhe një pjesë të opinionit të brendshëm që po tregonte mospërfillje dhe jokoshiencë për rrjedhën dramatike të ngjarjeve, mbase edhe nostalgji për platformën absurde të pacifizmit në një kohë kur në Kosovë kishte nisur konflikti i armatosur shqiptaro-serb.
Së pest,i Segmenti tjetër shumë i rëndësishëm dhe kuptimplotë që e pati UÇK-ja ishte qëllimi politik çlirimtar i saj, motiv i cili mobilizoi qindra e mijëra luftëtarë të lirisë. Kësodore, UÇK-ja dhe lufta e saj çlirimtare kishte fituar komponentin që i mungoi një kohë të gjatë të lëvizjes së rezistencës shqiptare. Në saje të kësaj UÇK-ja me luftën e saj në front dhe atë mediale arriti që për një kohë të shkurtër të shndërrohet në faktor numër një, me të cilin diplomacia ndërkombëtare filloi të vendosë kontakte të drejtpërdrejta komunikimi;
Së gjashti, UÇK-ja dëshmoi se vendosmëria për realizimin e këtij qëllimi është mënyra për të fituar partnerë të bësueshëm në bashkësinë ndërkombëtare. Me respektimin e konventave të luftës ajo respektoi vlerat universale dhe dëshmoi pastërtinë e karakterin çlirimtar të saj dhe hapi rrugë për ta mbështetur të gjithë ata faktorë që e duan lirinë dhe paqen në rajon .
Lufta e djemve dhe e vashave , pjesëtarë të UÇK-së , gjaku i tyre i derdhur, mbështetja dhe lidhja e fortë e popullit me ushtrinë, si dhe sakrificat që po pranonte të bartte ky popull, si masakrat, dëbimet masive, në emër të çlirimit të Kosovës, u bënë sinjal i zëshëm imponues për demokracitë perëndimore dhe mekanizmat ushtarakë ndërkombëtarë, që më në fund të përkrahet dhe deri diku të ndihmohet lufta e këtij populli të shtypur mu në zemër të Evropës.
Së fundi, këto që thashë mund të jenë vetëm disa pika referimi për historiografinë më te re shqiptare për t’iu rrekur luftës së madhe çlirimtare

Historia e luftërave çlirimtare na ka mësuar se të gjithë ata që nuk i frikësohen vdekjes, e fitojnë pavdekësinë. Të tillë qenë Toni e Mici. Vepra e tyre prore do të reflektojë mesazhe të fuqishme inspirimi për përkushtimin atdhetar.

Lavdi komandant Tonit dhe komandant Micit
Lavdi të gjithë dëshmorëve të kombit
Qoftë i amshueshëm kujtimi për ta


Këta HERONJËT si dhe shumë HERONJËT e tjerë do jenë ata që do kujtohen me shekuj me rrallë sepse pa kontributin e tyre ne do ishim ende nën regjimin sërb(kjo le ti mbetet ardhmërisë së Kosovës që ta qoj vendin përpara).

SHTETET ILIRE

Në fundin e shek. V p.e.sonë ilirët hynë në rrugën e zhvillimit skllavopronar. Në shekujt që pasuan e deri në pushtimin romak krahinat më të përparuara ilire, ato jugore, kryesisht bregdetare, njohën zhvillimin e tyre më të lartë shoqëror e politik të pavarur. Urbanizimi intensiv i kësaj treve dhe zhvillimi që mori, për pasojë, mënyra antike e prodhimit në shek. IV-III p.e.sonë çoi në krijimin e një shoqërie antike të mirëfilltë dhe në formimin e një vargu shtetesh ilire, të cilat u inkuadruan në qytetërimin e përparuar të botës mesdhetare.
Midis formacioneve shtetërore që u formuan në trevën e gjerë ilire, ai që arriti një shkallë të lartë të zhvillimit politik dhe që luajti një rol të shquar në ngjarjet politike të kohës qe Shteti Ilir apo Mbretëria Ilire. Që nga dukja e këtij shteti emrat ilir dhe Iliri morën, përveç kuptimit të gjerë etnik, edhe një kuptim të ngushtë politik, që u lidhën me fatet historike të këtij formacioni shtetëror dhe të popullsisë së tij, e cila në burimet e shkruara do të njihet me emrin Illyrii propriedictii (ilirë të mirëfilltë). Në kohë të ndryshme Mbretëria Ilire ushtroi pushtetin e vet, natyrisht me luhatjet që i imponuan rrethanat politike, në një territor të gjerë që përfshinte krahinat prej lumit Naretva (Narona) në veri e deri te lumi Vjosa (Aous), në jug me një shtrirje drejt lindjes deri te liqenet Lyhnide në kufi me Maqedoninë dhe më në veri me Mbretërinë Dardane.
Në krahinat më jugore ilire u formua një shtet tjetër i rëndësishëm ilir i njohur me emrin Shteti i Epirit, i cili shquhet sidomos në ngjarjet politike të fundit të shek. IV dhe të çerekut të parë të shek. III p.e.sonë. Në kohën e shtrirjes më të gjerë të tij, ai përfshinte tokat prej lumit Vjosa (Aous) e deri në gjirin e Artës (Nikopolit), duke u kufizuar nga jugu me Akarnaninë, kurse nga lindja me Thesalinë e Maqedonisë.
Në këtë hapësirë kanë ekzistuar si formacione shtetërore të pavarura edhe një varg qytetesh shtete, si Dyrrahu, Apolonia, Ambrakia, historia politike e të cilave u zhvillua herë në lidhje të ngushtë e herë në kundërshtim me atë të Shtetit Ilir dhe të atij të Epirit. Në rrethana të caktuara politike lindin gjithashtu formacione më pak të rëndësishme në formën e lidhjeve qytetare (Koinon), si ajo e Bylinëve etj., që kanë një peshë më të vogël në historinë politike të Ilirisë.
Në krahinat e brendshme jugore dhe qendrore ilire u formuan tri mbretëri të vogla ilire: e paionëve, e dardanëve dhe e athamanëve. E para shfaqet me një shkëlqim të shkurtër në shek. IV p.e.sonë për të rënë pastaj shpejt nën goditjet e politikës ekspansioniste të shtetit maqedon, kurse dy të fundit dalin në arenën politike në shek. III me një rol të parëndësishëm.
Popullsitë ilire të krahinave të brendshme qendrore e veriore nuk njohën deri në fillim të erës sonë një organizim politik shtetëror; edhe në këtë kohë ato arritën të organizohen vetëm në federata fisnore, siç është